نکات اصولی حفاظت در مقابل اشعه ی ایکس در رادیولوژی

اصول حفاظت در مقابل اشعه ی ایکس

اشعه ایکس که به اشعه ی یونساز مشهور است نوعی تابش الکترومغناطیسی با قدرت نفوذ بسیار بالا می باشد که با سرعت نور در مسیر مستقیم حرکت میکند وانرژی بسیار بالایی دارد و در خلاء و یا ماده منتشر می شود. در نتیجه مضرات اشعه ی ایکس برای افرادی که با آن سرو کار دارند کم نیست و نحوه‌ي حفاظت در برابر پرتویی چون اشعه ی ایکس از اهميت ويژه‌اي برخوردار است . افرادی همچون پرتوکاران راديولوژي ها که شغلشان در رده ی مشاغل سخت قرار دارد باید حفاظت در مقابل اشعه ی ایکس را جدی بگیرند و اصول و قوانین حفاظت در مقابل اشعه را به خاطر داشته و آنها را بکار بندند .

در این مقاله سعی خواهیم داشت اصول حفاظت بدن در مقابل اشعه ی ایکس را بررسی نماییم . در ابتدا با مضرات اشعه ی ایکس آشنا می شویم .

چرا حفاظت از بدن در مقابل اشعه ی ایکس ضروری است ؟

از مهم ترین مشخصه های اشعه ی ایکس می توان به کوتاه بودن طول موج آن اشاره نمود . این طول موج به اندازه ی هزار برابر از طول موج نور کوتاهتر است . در نتیجه فرکانس آن از فرکانس نور هزار برابر بیشتر است .

ویژگی دیگر اشعه ی ایکس انرژی و قدرت نفوذ آن می باشد لذا به راحتی و با قدرت بالا می تواند به اجسام وارد شده و اثر سوئی بر آنان بگذارد .

حال شما تصور کنید اشعه ی ایکس به جسمی برخورد کرده است در این هنگام باید از میان اتم های آن جسم خارج شود . اما در اینجا عاملی که مانع عبور اشعه ی ایکس می شود الکترون هایی هستند که به دور اتم ها در حال چرخشند . هرچقدر تعداد الکترون ها بیشتر باشد، درصد بیشتری از پرتو جذب میشود و درصد کمتری از ماده عبور می کند.

اما در مقایسه ی اجسام هر چقدر تعداد الکترون ها کمتر و اتم ها سبک تر باشند پرتوهای ایکس راحت تر عبور کرده و آسیب کمتری را وارد می نماید . به همین دلیل است که در مراکز تصویربرداری تکنسین های اتاق تصویربرداری به انواع پوشش های سربی از جمله جلیقه و دامن سربی ، عینک سربی ، دستکش سربی مجهزهستد و در اتاق های تصویربرداری که مستقیما تحت تاثیر این نوع اشعه قرار دارند از وسایل و تجهیزاتی چون پاراوان سربی ، قاب شیشه سربی استفاده می کنند . چرا که سرب یک نوع فلز سنگین است و از آنجایی که 82 الکترون در اطراف هر اتم آن در حال گردش است می تواند حفاظت مناسبی در مقابل اشعه ی ایکس از بدن به عمل آورد .

خطرات اشعه ی ایکس برای بدن انسان

میزان تشعشع حاصل از مواد رادیواکتیو حاصل از فرایندهای صنعتی و اکسپوزهای حاصل از اشعه ایکس نیمی از کل تشعشع جذب شده توسط انسان را شامل می شود. تشعشع بیش از حد مجاز می تواند سلول ها را نابود ساخته و در ساختار DNA انسان تغییرات ایجاد کند.

هم چنین قرارگیری مداوم در برابر اشعه ایکس ، جذب دوزهای بالاتر مانند CT و روشهای مداخله ای در بعضی موارد منجر به اثرات بیولوژیکی بر روی بدن می شود. دوز جذب شده بالاتر به معنی خطر بالاتر است . رابطه این اثرات تقریباً خطی است.

علاوه بر آنها پرتوی اشعه ی ایکس قادر به یونیزه کردن بافت و نسوج بدن هستند بافت هایی چون مغز استخوان – سلولهاي جنسي – بافت لنفاوي – مخـاط دسـتگاه گـوارش و گلو- اپيدرم پوست – فوليكولهاي مو همگی در معرض خطر این پرتو قرار می گیرند .

هم چنین این پرتو ها در صورت تکرار و در طولانی مدت اثرات سوئی در مراکز خونساز ، دستگاه گوارش ، آسيب به دستگاه اعصاب مرکزی و عوارضي مثل آب مرواريد، سرطانهاي مختلف، کوتاه شدن عمر، ريـزش مو و غيره را به همراه دارد .

اثرات بیولوژیکی اشعه ایکس به عوامل زیر ارتباط دارد:

1- نوع اشعه دریافتی : اشعه ایکس دوار حاصل از سی تی اسکن که تصاویر سه بعدی از بدن بیمار گرفته نسبت به پرتو ایکس دستگاه های رادیولوژی که به صورت لحظه ای تصویر می گیرد دارای دوز بالاتر و خطر بیشتر می باشد.

2- مقدار اشعه دریافتی : مقدار اشعه دریافتی ارتباط مستقیمی با زمان پرتوگیری افراد دارد. این خطر با بزرگی دوز و با تعداد تکرار تصویربرداری افزایش می یابد. به طور مثال در تصویربرداری حاصل از فلوروسکوپی حداقل زمان قرار گرفتن فرد در برابر پرتو به مدت 20 دقیقه بوده که دوزی معادل 20 میلی سیورت را به شخص تحمیل می کند.

3- قسمتی از بدن که مورد تابش قرار می گیرد: با وجود اینکه شخص باید دارای پوشش حفاظتی کامل در برابر پرتو باشد ولی بیشترین اثرات اشعه ایکس بر روی غده تیروئید ، بیضه ها و تخمدان ها و همچنین عنبیه چشم به دلیل داشتن اثرات تکثیر شونده سلولی سریع می باشد.

4- سن افراد : کودکان نسبت به بزرگسالان و همچنین زنان نسبت به مردان ، اثرپذیری بیشتری نسبت به اشعه ایکس دارند

5- خصوصیات ژنتیکی افراد : افراد با سطح بالاتر ایمنی بدن دارای مصونیت بیشتری نسبت به عوارض پرتوگیری هستند.

حال که با مضرات اشعه ی ایکس آشنا شدیم در ادامه ی مقاله راه های اصولی محافظت بدن در مقابل این اشعه را بررسی می کنیم

اصول و قوانین حفاظت در مقابل اشعه ی ایکس در رادیولوژی

برای حفاظت بدن در مقابل اشعه ی ایکس در رادیولوژی اصول و قوانین مهمی طراحی شده است که هم تکنسین های رادیولوژی و هم همراهان بیمارباید به آنها توجه ویژه ای داشته باشند .

اصول و قوانین حفاظت در مقابل اشعه ی ایکس برای رادیولوژیست ها

فقط افرادي که حضور آنها برای کمک به بیمار ضروري است و یا برای مقاصد آموزشي باید حضور داشته باشند مي توانند در هنگام پرتودهي در اتاق باشند.
باید روشهایي اتخاذ گردد تا اطمینان حاصل شود که آهنگ دز در اتاق کنترل به گونه اي کنترل شده است که پرتو گیري شغلي به میزان قابل ملاحظه اي کم است این امر معمولا باحفاظ گذاري اتاق کنترل امکان پذیر است.
دستگاههای يونساز تنها مي بايست توسط افراد متخصص به کاررود
هر اتاق راديولوژی در هر زمان مي بايد تنها برای راديوگرافي از يك بیمار استفاده شود
کارکنان بايد حداکثر استفاده مطلوب از وسايل حفاظتي را به عمل آورند
کارکنانی که با دستگاههاي ایکس قابل حمل و متحرک کار مي کنند باید از روپوش سربی که حداقل معاد 0/25 ميلي متر سرب باشد استفاده نمایند. روبوشها و دستکش هاي سربي اضافه باید همیشه براي دستگاههاي ایکس قابل حمل و متحرك در دسترس باشد تا در مواقعی که نیاز هست بیمار ثابت نگه داشته شود یا به هر علت دیگری که بیمار نیاز به همراه دارد مورد استفاده قرار گیرد.
جز کارکناني که حضورشان برای راديوگرافي يا آزمايش مورد نظر الزامي است هیچ فرد ديگری نبايد در اتاق راديوگرافي حضور داشته باشد .
کارکناني که در اتاق راديوگرافي حضور دارند بايد تا حد امكان از میدان مستقیم اشعه دور باشند . هیچ فردی نبايد در معرض مستقیم پرتو قرار گیرد مگر اينكه پرتو اولیه توسط بیمار يا حفاظ مناسب تضعیف شده باشد.
پرتوکار بايد در حین اکسپوز در اتاق کنترل و يا در پشت حفاظ مناسب قرار گیرد در غیر اينصورت از پیش بند سربي استفاده کند
زماني که برای نگهداری بیمار نیاز به حضور فرد ديگری در اتاق راديوگرافي است بايستي دستكش و روپوش سربي در اختیار وی قرار داده شود و فرد طوری قرار گیرد که هیچ يك از اعضاء بدن وی درمعرض پرتوهای اولیه نباشدوحداقل پرتوهای ثانويه را نیز دريافت کند.
کلیه درهای منتهي به اتاق راديوگرافي هنگامي که بیمار در اتاق حضور دارد بسته باشد .
محفظه المپ اشعه Xنمي بايست در حین اکسپوز لمس شود .
دستگاه راديولوژی که آماده اکسپوز است نمي بايد بدون مسئول رها شود .
زمان پرتوگیری فرد باید به حداقل زمان ممکن برسد
فاصله ی مناسبی بین بیمار و کانون تولید پرتو وجود داشته باشد

اصول و قوانین حفاظت در مقابل اشعه ی ایکس برای همراهان بیمار

1- هیچ شخصي نباید بیمار، کاست فیلم و یا سایر وسایل تصویربرداري با لامپ اشعه ایکس را در هنگام پرتودهي نگه دارد مگر آنکه هیچ روش دیگري براي بدست آوردن تصویری که از نظر تشخیص سودمند باشد وجود نداشته باشد.

2- نگه داشتن بیمار و کاست فیلم در هنگام پرتودهی باید توسط همراه بیمار انجام شود در صورتیکه این امر قابل حصول نبود توسط کارکنان غیر پرتوکار و یا کارکنان پرتوکار بصورت داوطلب صورت پذیرد توصيه مي گردد که افراد غیرپرتوکار به نوبت برای این کار انتخاب شوند و نباید همیشه از يك نفر استفاده نمود از خانم هاي باردار و افراد زیر 18 سال نیز نباید استفاده کرد.

3- هر کسی که در هنگام پرتودهی بیمار و یا کاست فیلم را نگه مي دارد باید روپوش سربي بپوشد و در مواقعي که عملي است باید از دستکش سربی نیز استفاده گردد. هیچ قسمتي از بدن این افراد نباید در مقابل پرتوهاي اوليه قرار گیرد حتي اگر با لباسهاي حفاظتي نیز پوشیده شده باشد.

علاوه برموارد ذکر شده ، سازمان انرژی اتمی ایران موظف است به منظور رعایت اصل ALARA و تأثیر پرتوگیری طولانی مدت در شدت میدان های ضعیف، متناسب با شرایط جامعه، تعدد و تنوع بهره برداری از منابع پرتو، تکنولوژی های مرتبط و ضریب نفوذپذیری آن در جامعه و سایر ملاحظات مرتبط، اقدامات لازم جهت کاهش پرتوگیری آحاد جامعه به حداقل میزان قابل دستیابی را با تعیین و اعمال حدود محدود شده به عمل آورد.

لازم به ذکر است، اصل ALARA (کمترین سطح موجه دست یافتنی) یکی از اصول حفاظت در برابر اشعه است که بیان می دارد، حفاظت و ایمنی در رابطه با پرتوگیری از هر منبع در فعالیت پرتوی باید به شکلی بهینه شود که پرتوگیری فردی، تعداد افراد در معرض پرتو و احتمال پرتوگیری ها با در نظر گرفتن ملاحظات اقتصادی و اجتماعی به کمترین سطح موجه دست یافتنی، کاهش یابد.

همچنین براساس آیین نامه مذکور، کلیه دارندگان منابع پرتو اعم از یون ساز و غیریون ساز ملزم به اخذ مجوز/پروانه های لازم برای منابع پرتوی در اختیار و نیز بهینه سازی و کاهش سطح تشعشعات براساس اصل ALARA و حدود محدود شده در این آیین نامه می باشند

بیشتر بخوانید :